Lamentatie bij Haydn en Mozart

Samen met de psalmen behoren de Lamentaties of Klaagzangen tot de meest op muziek gezette teksten uit het Oude Testament. Deze aangrijpende klaagliederen, die aan de profeet Jeremias werden toegeschreven, bezingen de val van Jerusalem in 586 voor Christus door de Babyloniërs.

Al snel kregen ze een plaats in de christelijke liturgie, waar ze tijdens de Goede Week werden gereciteerd als reflectie op het lijden van Christus. Vanaf de vijftiende eeuw werden ze ook meerstemmig getoonzet. Het succes van deze polyfone klaagzangen blijkt uit het feit dat al vroeg in de zestiende eeuw uitgaven verschenen die exclusief gewijd waren aan lamentaties, aanvankelijk anthologieën met werk van meerdere componisten, naderhand ook vaak in uitgebreide cycli gewijd aan één componist. De bekendste zijn die van de Spanjaarden Cristobal de Morales (Venetië, 1564) en Tomas Luis da Victoria (Rome, 1581), de Zuid-Nederlander Orlandus Lassus (München, 1585) en de Italiaan Giovanni Pierluigi da Palestrina (vijf boeken, Rome, 1564, 1588).

Ook in de barokperiode bleven de lamentaties populair, vooral in Italië en Frankrijk, met onder meer werk van Marc-Antoine Charpentier en François Couperin, dat nagevolgd werd door de in Antwerpen en Brussel actieve componist Joseph-Hector Fiocco. In Frankrijk werden die muzikale klaagzangen Leçons de Ténèbres genoemd, naar de praktijk om na elke lezing een kaars te doven met op het einde volledige duisternis.

De lamentaties zijn muzikaal zeer verscheiden, zowel qua bezetting (voor koor in de renaissance, voor een of enkele stemmen met instrumenten en basso continuo in de barok) als stilistisch. Terwijl aanvankelijk de gregoriaanse melodie van de lamentaties werd overgenomen, maakten de componisten zich later steeds vaker los van de originele liturgische zang.

Die gregoriaanse melodie bleef echter nazinderen, niet alleen in de vocale klaagliederen, maar vooral in twee opmerkelijke instrumentale composities uit de klassieke periode:

• de Symfonie nr. 26 van Joseph Haydn (1732-1809) uit 1768 of 1769

• de Maurerische Trauermusik van Wolfgang Amadeus Mozart (1759-1795) uit 1785,

twee meesterlijke en nog steeds te weinig bekende werken.

Joseph Haydn, Symfonie nr. 26, Lamentatione

Vanaf 1761 was Haydn verbonden aan het hof van de vorsten Esterházy, eerst als vicekapelmeester, vanaf 1766 als kapelmeester. In hun verblijven in het paleis in Eisenstadt en in de zomerresidentie Esterháza in het Hongaarse Fertöd beschikte hij over een uitstekend orkest waarmee hij naar hartenlust kon experimenteren. Wel was Haydn tot in het jaar 1779 gebonden aan een exclusiviteitscontract, waarin werd gestipuleerd dat zijn werk niet mocht verspreid worden. Daarna kreeg hij ‘vrij spel’, wat resulteerde in bestellingen vanuit Parijs (de ‘Parijse symfonieën’ nrs. 82-87, 1785-86) en later vanuit Londen (de ‘Londense symfonieën’, nrs. 93-104, 1791-95).

Centraal in Haydns instrumentaal oeuvre stond van meet af aan het genre van de symfonie, die toen alom in Europa opgang maakte. Tussen 1761 en 1781 componeerde hij voor de Esterházy’s 60 symfonieën (meer over de symfonie bij Haydn: zie reeks I, nr. 12). Een aantal daarvan hebben een bijnaam, zoals de Symfonie nr. 26, die bekend is onder de (mogelijk authentieke) naam Lamentatione. De titel verwijst naar de gregoriaanse reciteertoon van de klaagzangen van Jeremias die Haydn citeert in het tweede, langzame deel. Ook in het eerste, snelle deel komt een fragment uit een gregoriaanse melodie voor die verwijst naar de zangwijze van het passieverhaal. In een eigentijdse bron kreeg de symfonie dan ook de titel Passio et Lamentatio. Het derde, laatste deel is een menuet. Wellicht componeerde Haydn de eerste twee delen voor een van de liturgische diensten tijdens de Goede Week. Het was toen nog gebruikelijk om instrumentale muziek, zoals (delen van) een symfonie, uit te voeren tijdens de liturgie. Ook de Symfonie nr. 30, bijgenaamd Halleluia, waarin Haydn een gregoriaans Alleluiagezang opneemt, komt hiervoor in aanmerking. Met zekerheid bestemd voor de viering van Christus’ passie op Goede Vrijdag is het orkestwerk Die Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze, dat Haydn in 1786 componeerde op vraag van een priester uit Cádiz in Spanje. Deze prachtige cyclus bestaat uit zeven langzame delen, als meditatieve ‘commentaar’ bij Jezus’ laatste woorden aan het kruis, voorafgegaan door een inleiding (Introduzione) en een afsluiting betiteld als Il terremoto, waarin Haydn de aardbeving oproept op het moment dat Jezus stierf.

De gregoriaanse melodie die Haydn in het tweede deel (5:05 - 13:30) van de Symfonie nr. 26 citeert is een reciteer- of lectietoon die in de liturgie gebruikt werd voor psalmen en lezingen. De basis is een herhaalde toon als muzikale voordracht van de tekst. Daardoor krijgt die een supplementair plechtig karakter. De syntaxis van de tekst bepaalt de rustpunten, waar een kleine versiering komt (plena populo en domina Gentium). De melodie begint met een ‘opstapje’ (Quomodo) naar de vaste reciteertoon (sedet...), die zo veel als nodig herhaald wordt, afhankelijk van de wisselende lengte van het vers. Aan het eindpunt van het vers komt een daling naar de slotnoot (sub tributo). De lamentaties bevatten echter nog een speciaal kenmerk: elk vers begint met een letter van het Hebreeuwse alfabet (Aleph, Beth...), met een eigen melodisch motiefje.

Haydn neemt zowel het lettermotiefje als de reciteerformule over.

De bezetting van de symfonie is voor strijkers, twee hobo’s en twee hoorns. De tweede beweging bevat twee delen die herhaald worden

1. 5:05, herhaling 6:53 

2. 8:44, herhaling 11:00 - 13:20.

In het eerste deel spelen één hobo en de tweede violen de gregoriaanse melodie, in de loop van het tweede deel voegen de twee hoorns - en de tweede hobo - zich na twee dramatische forte-akkoorden (9:44, herhaling 12:01) bij de eerste hobo. De inzet van de hoorns is het absolute ‘moment suprême’ van het stuk! (9:48, herhaling 12:05).

Haydn kon zich uiteraard niet beperken tot de langzame voordracht van die eenvoudige en eenvormige gregoriaanse melodie. In de altviolen en de bas zorgt hij voor een harmonisch fundament van een doorlopende achtstenotenbeweging, als een vaste, regelmatige stap. Op melodisch vlak gaat alle aandacht naar de eerste violen die een zelfstandig contrapunt toevoegen als een meditatieve reflectie die het gregoriaans omrankt.

Uitvoering:

• Uitvoering Antonini: Kammerorchester Basel, o.l.v. Giovanni Antonini, live-uitvoering. Deze uitvoering door Antonini kadert in een project met de opname van alle 104 symfonieën van Haydn tegen het jaar 2032, tweehonderd jaar na de geboorte van de componist. De timing uit de tekst volgt deze uitvoering. https://www.youtube.com/watch?v=RAXZwIEHc_Y Het tweede deel of adagio start bij 5:05.

• Dezelfde uitvoering, alleen van het adagio, met meeschuivende partituur:

De volledige partituur is te vinden op imslp.org.

Wolfgang Amadeus Mozart, Maurerische Trauermusik (KV 477)

Mozarts Maurerische Trauermusik is een unicum binnen zijn oeuvre. Geen unicum als muziek voor de vrijmetselarij – hij componeerde er nog andere werken voor – maar vooral door de ongewone bezetting - en het daarmee verbonden uitzonderlijke instrumentale coloriet – en niet in het minst door de onwaarschijnlijke emotionele impact.

Zoals veel kunstenaars (zoals ook Haydn) werd Mozart in Wenen eind 1784 lid van een van de acht actieve loges, die er vaak uiteenlopende ideologieën op na hielden, van filantropische tot mystisch-sectarische. Wat hem wellicht vooral aansprak waren de idealen van broederschap, liefdadigheid, menslievendheid en morele en esthetische ‘verheffing’ van de mens. Mogelijk speelden ook praktische voordelen een rol: als vrije kunstenaar had Mozart het niet altijd gemakkelijk en via de loge kon hij in contact komen met kunstminnende mecenassen die hem, al dan niet financieel, konden ondersteunen.

Wat er ook van zij, de Maurerische Trauermusik was in elk geval de belangrijkste compositie die hij binnen het geprivilegieerde kader van de loge schreef. Het dateert oorspronkelijk van juli 1785 (voor een niet bekende gelegenheid), maar op het einde van dat jaar werd het hernomen voor een herdenking na het overlijden van twee logebroeders. Voor die tweede uitvoering breidde hij de bezetting van de eerste versie uit met enkele laagklinkende blaasinstrumenten die het unieke coloristische en donker-expressieve karakter van dit werk bepalen. De bezetting werd dan: strijkers (viool I en II, altviool, cello, contrabas), 2 hobo’s, klarinet, 3 bassethoorns, contrafagot en 2 hoorns. Het is Mozarts enige compositie met contrafagot. Zijn voorliefde voor de bassethoorn of altklarinet is algemeen bekend: in zijn Requiem schreef hij het instrument, in dubbele bezetting, voor met het oog op de uitdrukking van affecten als droefheid, dood en klacht.

De gregoriaanse melodie die Mozart in de Maurerische Trauermusik citeert wordt meerduidig geïnterpreteerd: als overname van de reciteertoon van de lamentaties, maar ook als een verwijzing naar een psalmtoon die gezongen werd op psalm 133, die verwijst naar broederlijkheid, een van de kernthema’s van de loge. Die psalm begint met het vers: ‘Wat is het goed en heerlijk om als broeders en zusters eendrachtig samen te wonen’.

Dit werk van iets meer dan vier minuten behoort tot de meest dramatische composities van Mozart. Het begint met door een pauze onderbroken dalende secunden in de blazers, een motief dat in de barokperiode bekend stond als ‘Seufzer’ (als nabootsing van de zucht). Daarna komen de strijkers binnen met melodische rijke partijen (vergelijkbaar met Haydn, maar emotioneel nog veel intenser), waarbij Mozart op enkele plaatsen de harde dissonanten tegenover de blazers niet schuwt (0:54 - 1:06 en 3:16 - 3:29). Het gregoriaans citaat wordt door de blazers voorgedragen in langere noten (zoals bij Haydn) (1:34 - 2:36).

Dit beknopte meesterwerk getuigt van een ongehoorde intensiteit die telkens opnieuw naar de keel grijpt.

Uitvoering:

• Uitvoering van het Radio Filharmonisch Orkest o.l.v. Frieder Bernius, live-uitvoering. De timing volgt deze uitvoering. Zie YouTube bovenaan https://www.youtube.com/watch?v=SxxqhSY0Rkc

• Uitvoering van de Wiener Akademie o.l.v. Martin Haselböck, met meeschuivende partituur. https://www.youtube.com/watch?v=VdGqIEqZhFU

Partituur op imslp.org.

Ignace Bossuyt