De heldendaden van Perseus
Tot de superhelden uit de Griekse mythologie behoort zonder twijfel Perseus. Hij werd al op een zeer originele wijze verwekt: bij een van zijn talrijke slippertjes bevruchtte de oppergod Jupiter Perseus’ moeder Danaë onder de vorm van een gouden regen. Zijn eerste fenomenale exploot was het buitmaken van het hoofd van de Medusa, een vrouwelijk monster. Iedereen die haar in de ogen keek versteende. Perseus slaagde er in haar te doden dankzij een spiegelend schild, zodat hij haar blik kon vermijden. Zijn tweede heldendaad was het doden van een reusachtige zeeslang die alles wat in haar buurt kwam verslond. Alleen het offer van Andromeda, de dochter van de koning van Ethiopië, zou het land van dit monster kunnen bevrijden. Toen Perseus er aankwam en haar al aan een rots geketend zag, ontvlamde hij in liefde voor haar, versloeg de slang en huwde haar. Zijn heldencarrière wordt levendig verteld door Ovidius in de Metamorphosen (boeken IV en V).
Het hoeft niet te verbazen dat latere heersers, die zich al dan niet terecht helden waanden, zich graag met Perseus identificeerden, zoals de Zonnekoning Lodewijk XIV (1643-1715). Hij zorgde er onder meer voor dat zijn heldenstatus werd weerspiegeld en bevestigd door de Franse nationale opera. De tragédie en musique, zoals de Franse ernstige opera werd genoemd en die vaak gebaseerd was op mythologische thema’s uit Ovidius, werd door een driemanschap gedomineerd: naast de koning zelf de componist Jean-Baptiste Lully (1632-1687) en de librettist Philippe Quinault (1635-1688).
In 1682 koos Lodewijk XIV zelf het thema van Perseus voor de opera Persée van Lully en Quinault, met als kern de twee heldendaden van Perseus: de onthoofding van Medusa en de redding van Andromeda. Uiteraard staat de edelmoedige en zegevierende held Perseus model voor de koning. Achter de twee monsters schuilen echter duidelijk ook de politieke vijanden van Frankrijk: Medusa staat voor de Hollandse stadhouder Willem III van Oranje, Lodewijks aarstvijand, en de zeeslang voor de machtige Spaanse vloot.
Voor een goed begrip van de Franse opera enkele kenmerken:
De term tragédie en musique duidt erop dat de opera in feite een verlengstuk was van het gesproken drama: de solisten zijn veeleer acteurs die zingen dan zangers die acteren. De correcte tekstvoordracht is dan ook essentieel, van virtuoos vertoon is geen sprake.
De deelname van het orkest is uiterst belangrijk, niet alleen als begeleiding van de zangers, maar ook in zelfstandige instrumentale delen, zoals marsen, entrées (de intocht van personages of groepen) en spectaculaire programmatische stukken, zoals stormen (orage), waar de Fransen verzot op waren (in samenspel met technisch verbluffende machinerieën). Even essentieel is het aandeel van het koor, dat commentaar geeft of actief deelneemt aan het gebeuren.
De Franse opera is ondenkbaar zonder balletten. Lodewijk XIV was trouwens een uitstekend danser, die geregeld zelf in hofballetten optrad.
Ik selecteer uit Persée van Lully een representatief fragment: Perseus verslaat het zeemonster (vierde bedrijf, scènes 6 en 7).
Andromède
A s'exposer pour moi c'est en vain qu'il s'obstine.
(Persée combat le monstre.)
Solistes, choeur (Les Néréides et les Tritons, les Ethiopiens)
Téméraire Persée, arrêtez; respectez
La vengeance divine.
Magnanime héros, combattez, remportez
Le prix que l'amour vous destine.
Le fils de Jupiter brave notre courroux.
Le monstre expire sous ses coups.
Junon a vainement cherché notre assistance;
Nous nous vantions en vain d'achever sa vengeance.
Et Persée a pour lui des dieux plus forts que nous,
Les Néréides et les Tritons
Descendons sous les ondes:
Notre honte se doit cacher;
Allons chercher
Des retraites profondes,
Descendons sous les ondes.
(La mer s'appaise; les flots s'abaissent et se retirent. Les Néréides et les Tritons disparoissent.)
Andromède
Tevergeefs gaat hij door met voor mij risico’s te nemen.
(Persée vecht met het monster)
Solisten en koor (Nereïden en Tritonen, Ethiopiërs)
Roekeloze Persée, hou op, respecteer de goddelijke wraak.
Grootmoedige held, vecht, win de prijs die de liefde voor u bestemt.
De zoon van Jupiter trotseert onze woede.
Het monster sterft onder zijn slagen.
Juno heeft tevergeefs onze hulp ingeroepen.
We waren er tevergeefs trots op een einde te maken aan haar wraak
En Persée kan zich beroepen op goden die sterker zijn dan wij
Nereïden en Tritonen
Laten we neerdalen onder de golven:
We moeten, onze schaamte verbergen;
Laten we diepe schuilplaatsen opzoeken,
Laten we neerdalen onder de golven.
(De zee wordt rustig, de golven worden lager en trekken zich terug. De Nereïden en de Tritonen verdwijnen).
Het gevecht met het zeemonster is uiteraard ideaal voor enig spektakel. Perseus geeft zich helemaal over aan de strijd, waarop de omstaanders het verloop commentariëren: Ethiopiërs, die aan de zijde staan van Perseus, Tritonen en Nereïden, mannelijke en vrouwelijke begeleiders (half mens, half vis) van de zeegod Neptunus, die de godin Juno steunen, Jupiters vrouw die het vonnis over Andromeda had uitgesproken.
In enkele minuten roept Lully treffend het strijdtoneel op – en de afgang van de Tritonen en Néreïden (1:32:56 – 1:35:05). De actie verloopt erg snel, waarop een dans (gigue, 1:35:07-1:36:02) en een combinatie van aria, koor en dans (1:36:03-1:40:11) volgen. De aria met koor, Notre espoir alloit faire naufrage, is een charmante, pastoraal getinte vocaal-instrumentale dans in drieledige maat, zoals alleen de Franse barokcomponisten die schreven.
Laat u verleiden door de charmes van de Franse barokopera, waarin al te heftige emoties vaak door een meer rationele aanpak worden getemperd (in tegenstelling tot de Italiaanse opera), maar daarom niet minder boeiend worden verklankt.
Luistervoorbeeld: https://www.youtube.com/watch?v=vpORinLnFug (1:32:56 – 1:40:10). Live-uitvoering van de volledige opera door Atelier Ballet, Tafelmusik Chamber Choir, Tafelmusik Baroque Orchestra, o.l.v. Hervé Niquet.
Libretto: http://sitelully.free.fr/livretpersee.htm (wijkt soms af van de opname, onder meer door coupures).
Partituur: https://imslp.org/wiki/Pers%C3%A9e%2C_LWV_60_(Lully%2C_Jean-Baptiste)
(meerdere uitgaven vanaf 1682, die soms licht van elkaar verschillen).
Ignace Bossuyt
Perseus redt Andromeda
Perseus-cyclus van Edward Burne-Jones
Aan het Exeter College in Oxford theologie studeren: dat was het plan van Edward Burne-Jones (1833-1898). Tot hij er de ontwerper William Morris en het werk van de symbolistische schilder Dante Gabriel Rossetti leerde kennen. Burne-Jones besloot schilder te worden en behoorde tot de Engelse groep van de prerafaëlieten. De naam zegt het al: kunstenaars die in de tweede helft van de 19de eeuw op zoek gingen naar een nieuw soort kunst en hun inspiratie zochten bij collega’s uit de tijd voor Rafaël (1483 - 1520). Burne-Jones volgde de lijn van Dante Gabriël Rossetti en hun grote aandacht voor het esthetische in hun werk gaf aanleiding tot The Aesthetic Movement wat je kan beschouwen als een “tweede golf” binnen de groep prerafaëlieten.
In 1875 kreeg Burne-Jones een ambitieus project voorgesteld. Arthur Balfour (1848-1930), toen een jong conservatief parlementslid in het Britse Lagerhuis, maar voorbestemd om premier te worden, besloot een serie verhalende schilderijen te laten maken om de muren van het salon in zijn Londense residentie op te fleuren.
Burne-Jones stelde voor om de Griekse mythe van Perseus te vertellen in een reeks van tien scènes: zes conventionele olieverfschilderijen en vier panelen met bas-reliëfwerken met gesso en gesneden mahonie. Burne-Jones werkte tien jaar aan de serie, maar kon vanwege een slechte gezondheid nooit alle schilderijen voltooien. In de City Art Galery in Southampton kan je gouache studies van de reeks bekijken en krijg je een idee hoe de kamer in de residentie er zou uitgezien hebben. Acht olieverfschilderijen worden bewaard in de Staatsgalerie Stuttgart.
Het strijdtoneel dat Lully weet op te roepen vindt in dit muziekverhaal zijn evenbeeld in het werk van Burne-Jones. We selecteerden twee werken uit de reeks.
The Doom Fulfilled
Dit is het negende tafereel uit de reeks en verbeeldt het doden van het zeemonster. Links staat de naakte Andromeda ruggelings afgebeeld. Ze is al bevrijd uit de lange ketting die langs de rots naar beneden valt en ze lijkt te berusten in heel het gebeuren. Haar blanke huidskleur contrasteert fel met het intense blauw van Perseus en het zeemonster rechts. Burne-Jones tekent haar als een geïdealiseerde figuur in een klassieke contrapost houding. Het is het type vrouw dat we in veel werken van preraffaëlieten terugvinden (zie verder).
In prachtige blauwe tinten kronkelt het monster zich in sierlijke lijnen rond de dappere en verliefde Perseus. Van Hades kreeg Perseus een magische helm waardoor hij onzichtbaar wordt. Gewapend met de helm op zijn hoofd en het zwaard in zijn hand weet Perseus het zeemonster te doden en de terreur te beëindigen. Andromeda is gered! Nereïden, tritonen en Ethiopiërs zingen het in het werk van Lully:
Grootmoedige held, vecht, win de prijs die de liefde voor u bestemt.
The Baleful Head
Met dit onheilbrengend hoofd, het tiende tafereel, besluit Burne-Jones de Perseus-cyclus. Tegen de achtergrond van een appelboom houdt Perseus met zijn linkerhand het veroverde hoofd van Medusa omhoog. Hij wist het eerder in het verhaal buit te maken.
Om aan de verstenende kracht van Medusa te ontsnappen vermijdt Andromeda haar rechtstreeks aan te kijken. Het spiegelende wateroppervlak biedt Andromeda bescherming. Perseus richt zijn blik op het voorovergebogen hoofd van zijn geliefde en neemt haar hand stevig vast, als symbool van hun liefde die door zijn heldendaden kan overleven.
Opnieuw laat Burne-Jones in de stijl waarin hij Andromeda tekent zijn voorliefde voor idealisering blijken. Het bleke gelaat, het lange roodgekleurde haar, de losse jurk en mantel: al deze kenmerken zijn eigen aan de manier waarop de prerafaëlieten hun vrouwenfiguren typeerden. Elisabeth Siddal, de vrouw van Dante Gabriël Rossetti (zie foto onderaan Beata Beatrix waar Elisabeth model voor staat) en Jane Morris, de vrouw van William Morris zijn rolmodellen voor velen. Jane Morris werd op vraag van Rossetti in 1865 gefotografeerd door John Robert Parsons. De foto’s zouden de inspiratiebron worden voor de vrouwenportretten van de schilders uit The Aesthetic Mouvement. Bekijk maar even de foto van Jane en de tekening The Roseleaf die Rossetti in 1870 van haar maakte.
De stijl betekende een ware revolutie in het Victoriaanse Engeland van de laat 19de eeuw.
Jo Haerens
