Symphoniae Sacrae (1650)
In 1650 verschijnt in Dresden een verzameling religieuze muziek onder de titel Symphoniae Sacrae. De componist is Heinrich Schütz, de 65-jarige kapelmeester van Johann Georg, keurvorst van Saksen. Twee jaar na het einde van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), één van de bloedigste conflicten uit de West-Europese geschiedenis, kende het culturele leven een nieuwe elan. Tijdens de drie decennia van oorlog kon Schütz alleen nog kleine – maar niet minder fijne - werken componeren voor een beperkte bezetting van een of enkele stemmen met basso continuo. Nu kreeg hij eindelijk weer vrij spel.
De bezetting van de Symphoniae sacrae, die hij dankbaar opdroeg aan zijn broodheer, wijst op een relatief snel herstel van de muzikale bedrijvigheid na het beëindigen van de oorlog: het aantal vocale stemmen varieert van drie tot zes, supplementaire vocale partijen kunnen ad libitum (‘naar believen’) toegevoegd worden, evenals instrumenten.
De term Symphonia sacrae letterlijk ‘Gewijde symfonie’, was in Italië en Duitsland in gebruik voor Latijnse of Duitse religieuze composities voor vocale solisten en/of koor, met instrumenten en, na 1600, met basso continuo. Schütz ontleende de term aan de Italiaanse componist en pedagoog Giovanni Gabrieli (ca. 1555-1612), bij wie hij in de jaren 1609 tot 1612 in Venetië in de leer was geweest.
De bekering van Paulus
Van de 21 werken uit deze schitterende verzameling is het bekendste – en het meest ontroerende - ongetwijfeld de dramatische scène Saul, Saul, was verfolgst du mich. De tekst, die slechts twee zinnen omvat, is genomen uit het Nieuwtestamentische boek Handelingen der Apostelen:
Saul, Saul, was verfolgst du mich? Es wird dir schwer werden wider den Stachel zu löcken.
(Saul, Saul, waarom vervolg je Mij? Het zal je zwaar vallen de hiel tegen de prikkels te slaan).
Het verhaal gaat als volgt. Op weg naar Damascus om de christenen te vervolgen wordt de hellenistische Jood Saulus plotseling door een hemels licht omstraald en hoort hij een stem die zegt: ‘Saul, Saul, waarom vervolg je Mij?’. Saulus vraagt: ‘Wie bent U dan, Heer’? Deze antwoordde: ‘Ik ben Jezus die jij vervolgt’.
Wanneer Saulus, die na zijn bekering de naam Paulus aanneemt, na zijn arrestatie tijdens de christenvervolging het verhaal doet van zijn reis naar Damascus, voegt hij volgende uitspraak van Jezus toe: ‘Het zal je zwaar vallen de hiel tegen de prikkels te slaan’.
Dit is een beeld uit de landbouw: de weerspannige os verwondt voortdurend zichzelf wanneer hij terugslaat tegen de puntige stok van de drijver. Dit betekent: elk verzet is zinloos. Deze zin werd bekend als een Nederlands spreekwoord: ‘De verzenen tegen de prikkels slaan’, in de betekenis van: zich machteloos tegen iets blijven verzetten. ‘Verzenen’ is een oud-Nederlands woord voor ‘hielen’.
​
Saul, Saul, was verfolgst du mich
De bezetting is geïnspireerd op de typisch vroeg-barokke Venetiaanse monumentale muziek: zes vocale solisten (twee sopranen, twee tenoren en twee bassen), twee violen en basso continuo, aangevuld met twee vierstemmige koren ad libitum. Ook voorziet Schütz de mogelijkheid om in deze passages naar believen instrumenten toe te voegen als verdubbeling van de stemmen, om een groter klankvolume te verkrijgen en om aan de muziek meer glans te verlenen.
​
Saul, Saul, was verfolgst du mich is zonder twijfel een van Schütz’ meesterwerken. In nauwelijks drie minuten tijd voert hij een intens muzikaal drama op, waarin alle muzikale middelen toe zijn gespitst op een optimale verklanking van de tekst als drager van sterke emoties.
Ignace Bossuyt
Caravaggio, de bekering van Paulus (1601)
.jpg)
Caravaggio, De bekering van Paulus op weg naar Damascus, 1601, Cerasikapel, Santa Maria del Popolo, Rome, olieverf op canvas, 20x175 cm, CC0 via Wikimedia Commons, Web Gallery of Art
Elk verzet is zinloos, zo heeft ook Caravaggio (1573-1610) Paulus afgebeeld. In 1600 sluit Caravaggio in Rome -waar hij een graag geziene schilder was - een contract met de jurist en schatbewaarder van paus Clemens VIII, Tiberio Ceras i. Voor zijn familiekapel in de Santa Maria del Popolo bestelt Cerasi twee werken waaronder De bekering van Paulus. Een eerste versie wordt door de opdrachtgever afgekeurd. De tweede daarentegen is des te indringender.
In het contract bepaalt de opdrachtgever dat "het mysterie van de bekering” moet weergegeven worden. Paulus moet dus als een “exempel” voorgesteld worden: een man met een voorbeeldfunctie. Cerasi wil de nederigheid verbeeld zien.
Op de grond terneergeslagen spreidt Saulus de armen. Het indrukwekkend paard en het gelaat van een bediende lichten uit de duisternis op. Denk hierbij even aan de zin van Cees Nooteboom:
Schaduw hoort bij de natuur. Schaduw kan bij schilders ook een dreigende aanwezigheid zijn.
​
Caravaggio plaatst het bekende thema als een close-up tegen de duistere achtergrond. Als toeschouwer word je het verhaal ingetrokken. Caravaggio doet er op zijn eigen wijze alles aan om de dramatiek van het moment kracht bij te zetten: geen verhalende details, geen landschap of architectuur.
Net zoals Schütz in het korte tijdsbestek van drie minuten een intens verhaal weet op te roepen, slaagt Caravaggio erin de dramatiek van het verhaal te synthetiseren tot een krachtig spel van licht en donker.
Jo Haerens
De inzet is al dadelijk een groots moment: als een indringende, nadrukkelijke vraag stijgt de oproep Saul, Saul vanuit de solistische bassen via de tenoren op naar de sopraanpartijen. De herhaling door de twee violen vormt de overgang naar een indrukwekkend tutti met de solisten en de supplementaire koren, waarbij de naam Saul dankzij de snelle afwisseling tussen de diverse groepen met gebruik van de echotechniek van alle kanten weerklinkt. Als een kort intermezzo declameren de tenoren de aanmaning Es wird dir schwer werden...
Na de herhaling van het eerste fragment volgt een uitgebreidere versie van wider den Stachel zu löcken, als dramatiserende intensivering. Schütz doorspekt de harmonie met scherpe dissonanten en verrassende akkoordverbindingen (in functie van het ‘negatieve’ woord schwer).
Tot slot weerklinkt als hoogtepunt van het drama de herhaling van Saul... Hier tilt een verpletterende climax het gebeuren naar het strikt persoonlijke niveau: tijdens de tutti-uitroepen herhaalt een van de tenoren – als de stem van Jezus – met nadruk de naam Saul, telkens een toon hoger. Op de laatste woorden was verfolgst du mich sterft de muziek uit en blijven Saul – en de luisteraar – verbijsterd achter.
Uitvoering: Monteverdi Choir, English Baroque Soloists en His Majesties Sagbutts and Cornetts o.l. v. John Eliot Gardiner)
​
Partituur: https://imslp.org/wiki/Saul%2C_Saul%2C_was_verfolgst_du_mich%3F%2C_SWV_415_(Sch%C3%BCtz%2C_Heinrich)