Edouard Manet: op een artistieke tweesprong
Een nieuwe schilderkunst
Alhoewel Edouard Manet (1832-1883) slechts zo’n twaalf jaar ouder was dan de impressionisten Monet, Renoir, Bazille of Sisley, zagen deze schilders hem als hun leermeester. Hij was de man die voor hen de weg opende naar een nieuwe schilderkunst: het impressionisme. Manet zelf echter beschouwde zich niet als impressionist. Hij was een figuur op een scharnierpunt. Net daarom kunnen we bij het werk van Manet de artistieke tweesprong duiden als antwoord op de tweesprong van Hercules. De geëffende paden van de Académie volgen of afdwalen en een nieuwe weg volgen op het gevaar af te shockeren?
​
Manet was voorbestemd om jurist te worden. Althans in de ogen van zijn vader. Zijn artistieke ziel dacht er anders over. Even poogde hij nog om een carrière in de marine waar te maken, maar de jongeman stond opnieuw voor een tweesprong: de marine of de artistieke roep volgen? Het werd het tweede.
Zijn beslissing was duidelijk. De Absintdrinker uit 1858-1859 zette de toon. Het werk werd geweigerd door de traditionele Académie wegens een niet gepast thema voor een portretschildering ten voeten uit. Zo geschilderd worden was een eer die toch enkel hooggeplaatste mensen te beurt viel? Daarenboven geschilderd in een lossere schildertechniek en dus geen “travail bien fini”.
Salon des Refusés
In 1863 was het hek van de dam. Op het Salon des Refusés (Salon van de geweigerden) in Parijs, parallel aan de officiële expo van het Parijse salon, toonde Manet zijn visie op Le déjeuner sur l’herbe.
Het schilderij toont een picknick van twee eigentijds geklede mannen, een naakte en een halfnaakte vrouw. Even keek hij naar het verleden: Marcantonio Raimondi (1480-1534) en Giorgione Maar dan toch kiezen voor een eigen interpretatie. Een nieuwe tweesprong die voor de geschiedenis van de schilderkunst van belang zou blijken.
En zoals vaak op een tweesprong: critici waren er furieus over: Manets "picknick" ontheiligde de Renaissance-werken door de moderne context. Hoe durfden gewone, moderne mensen de plaats in te nemen van goden, godinnen en nimfen? De conventionele esthetica werd nu wel duchtig doorbroken.
Manet maakte het zichzelf niet makkelijk. Traditie of gewaagde vernieuwing? Het bleef hem bezighouden en dwong hem tot steeds moeilijkere beslissingen. De schrijver Charles Baudelaire (1821-1867) had het in zijn Het heroïsme van het moderne leven (1846) al voorbereid:
De ware schilder is de schilder die het leven van alledag zijn heldhaftige kant weet af te dwingen, die ons met zijn verf of zijn tekenstift leert bevatten hoe groots en poëtisch wij zijn met onze stropdassen en laklaarzen.
Niet het historiestuk met zijn verhullende ontleningen en moraliserende pretenties, maar een beeld te schilderen van het heden moet de opdracht en de uitdaging van de schilder zijn.
Olympia
In 1865 haalde Manet met zijn Olympia opnieuw de krantenkoppen.
Ook hier stond de schilder op de tweesprong. Hij tornde op tegen de academische Geboorte van Venus van Alexandre Cabanel (1823-1889).
Hij citeerde de klassieke Venus van Urbino van Titiaan (1538) en La maja desnuda van Goya (1797-1800) en schilderde tenslotte zijn eigen Olympia.
Het thema van het vrouwelijk naakt schakelde zich uiteraard in een lange traditie in. Manet behandelde het onderwerp echter op een nieuwe, moderne manier en liet de context van de mythologie achterwege. Voor vele tijdgenoten onaanvaardbaar. Venus was verdwenen en maakte plaats voor het model Victorine Meurent die het publiek recht en niet geïdealiseerd aankijkt. De courtisane (in Parijs vaak Olympia genoemd) was aanwezig. De dienster brengt haar de bloemen van een klant en de zwarte kat neemt de plaats in van de trouwe hond bij de Venus van Urbino. Met deze elementen wijzigde Manet de context van het verhaal.
Manet nam de rol van rebel op zich. Hij liet zich inspireren door het realisme van Gustave Courbet (1819-1877), de opkomende fotografie die het beeld op de wereld wijzigde, en de gedurfde schilderkunst van Berthe Morisot (1841-1895) die hem uitdaagde de nieuwe schilderkunst verder te exploreren. Hij maakte zijn keuze en verwoordde die als volgt:
Ik verafschuw wat nutteloos is, maar het probleem is dat er niets anders meer te zien is dan nutteloze dingen. De keuken van de schilderkunst heeft ons verpest. Hoe komen we daarvan af? Wie geeft ons het simpele, heldere terug? Wie verlost ons van de tierelantijnen? Kijk, beste vriend, de ware weg ligt recht vooruit, zonder ons te bekommeren om het geklets van anderen. (E. Manet)
​
​
Jo Haerens
Haendel: The Choice
of Hercules
​
De veelzijdige antieke held Herakles - Hercules
Aan de Griekse halfgod Herakles, in Rome omgedoopt tot Hercules, zijn talrijke verhalen verbonden. Het populairst is hij als de gespierde krachtpatser die als kind al slangen wurgde en in opdracht van koning Eurystheus twaalf onmenselijke werken tot een goed einde bracht. Berucht is tevens zijn worsteling met de Dood, waarbij het hem lukt Alkestis, de vrouw van Admetos, aan het dodenrijk te ontrukken. Tegenover deze heroïsche heldendaden staat zijn slavendienst bij de Lydische koningin Omphale. Hij wordt zelfs op haar verliefd, zodat ze erin slaagt hem te temmen. Tragisch is dan weer zijn gruwelijk levenseinde door toedoen van zijn vrouw Deianeira, die hem omgordt met een kleed dat gedrenkt is in het giftige bloed van Nessus, een door Herakles gedode centaur. Als toonbeeld van deugdzaamheid wordt hij in de vijfde eeuw voor Christus door de sofist Prodikos van Keos ten tonele gevoerd in ‘Herakles op de tweesprong’, waarbij de jonge held voor de keuze staat tussen een leven in dienst van de Ondeugd (dat tot niets leidt) of van de Deugd (die naar onsterfelijkheid voert).
​
Hercules op de tweesprong: kiezen tussen Deugd of Ondeugd
De geschriften van Prodikos zijn niet bewaard, maar zijn verhaal van ‘Hercules op de tweesprong’ komt uitvoerig aan bod in de Memorabilia of Herinneringen aan Socrates van de Griekse auteur Xenophon (ca. 430-355), een reeks fictieve dialogen van de beroemde filosoof.
Hercules zoekt de eenzaamheid en vraagt zich af of hij het pad van de deugd of dat van de ondeugd moet volgen. Dan verschijnen twee vrouwen, die Xenophon plastisch beschrijft:
Hij verbeeldde zich dat er twee rijzige vrouwengestalten op hem toekwamen, de ene fraai en voornaam om te zien, het lichaam getooid met reinheid, de ogen met schroom, de houding met ingetogenheid, het gewaad blinkend wit, de andere weldoorvoed en mollig en opgemaakt zodat zij blanker en blozender leek dan zij eigenlijk was en fier rechtop zodat zij langer leek dan zij van nature was. Haar ogen waren wijd open, haar gewaad liet haar schoonheid duidelijk doorschijnen. Vaak keek ze naar zichzelf, en lette erop of anderen ook naar haar keken, dikwijls keek ze naar haar eigen schaduw.
Toen ze dichterbij hem kwamen, bleef de eerste gewoon doorlopen, maar die andere liep haar voorbij op Hercules toe en zei: “Ik zie Hercules, dat je niet goed weet welke levensweg je zult inslaan. Als je mijn vriend wordt, zal ik je voorgaan op de aangenaamste en makkelijkste weg. Geen genieting of je zult haar smaken, moeilijkheden zul je niet meemaken… [Hier weidt zij een halve bladzijde over uit].
Toen Hercules dit gehoord had, zei hij: “Vrouw, wat is uw naam?” En zij antwoordde: “Mijn vrienden noemen mij Geluk, zij die mij haten geven mij de naam Ondeugd.”
Intussen was de andere vrouw bij hem gekomen en zei: “Ook ik ben tot je gekomen, Hercules; ik ken je ouders en heb je aard leren kennen tijdens jouw opvoeding. Daarom verwacht ik dat jij, als je de weg inslaat, die je bij mij brengt, goede en grote daden zult verrichten en dat ik daardoor nog meer geëerd en bewonderd zal worden. Ik zal je niet bedriegen met aanlokkelijke praatjes, maar ik zal je naar waarheid de feiten leren zoals de goden die verordonneerd hebben. Niets van wat goed en eervol is schenken de goden aan de mensen zonder moeite en inspanning. [Hier weidt ook zij een halve bladzijde over uit].
De dames kibbelen met elkaar. De Deugd heeft het laatste woord. Hercules spreekt zich niet uit, maar het is duidelijk wie het pleit gewonnen heeft.
​
Vertaling uit het Grieks: Prof. Dr. Daan den Hengst
​
Hercules bij Haendel en Bach
Het thema van ‘Hercules op de tweesprong’ is in de muziek vooral bekend door een profane cantate die Bach in 1733 componeerde als eerbetoon aan de elfjarige keurprins van Saksen (Hercules auf dem Scheidewege). Minder gerenommeerd is een gelijkaardige compositie van Haendel, de dramatische cantate (of eendelig oratorium) The Choice of Hercules.
Haendel componeerde ook nog een oratorium of musical drama getiteld Hercules (1744), met als thema de jaloezie van Deianeira: ze verdenkt Hercules van ontrouw. Dit prachtig werk bevat – onder meer – een grandioze waanzinsscène van Deianeira wanneer zij beseft dat ze haar man heeft gedood.
Haendel, The Choice of Hercules
The Choice of Hercules uit 1750 is een laat werk dat volgde uit een mislukt project op het antieke thema van Alkestis (naar de tragedie van Euripides): de muziek was klaar, de repetities waren gestart, maar een ruzie tussen de librettist en de manager van het theater wierp roet in het eten, zodat de ganse zaak in duigen viel. Haendel, die niet van plan was een uur uitstekende muziek te laten verloren gaan, werkte het stuk om tot een dramatische cantate, waarbij een nieuwe tekst aan de muziek werd aangepast en een aantal stukken werden bijgecomponeerd.
De jeugdige Hercules overdenkt zijn toekomst. De twee vrouwen die hem proberen te verleiden zijn Pleasure en Virtue. Beiden bieden tegen elkaar op. Hercules twijfelt, maar kiest uiteindelijk, zoals van een held verwacht wordt, voor Virtue. De drie karakters zijn ideaal geschikt voor muziek rijk aan contrasten. Naast de drie protagonisten Hercules (alt), Pleasure (sopraan) en Virtue (alt) treedt (in één aria) een dienaar van Pleasure op (An attendant to Pleasure, tenor). Zoals in Haendels oratoria treedt het koor ondersteunend en commentariërend op. De instrumentatie is verfijnd en kleurrijk, met naast de strijkers traverso’s, hobo’s, fagot, hoorns en trompetten.
​
Wat de partij van Hercules betreft: vooreerst is hij een jongeman of zelfs nog een knaap, dus een hoge stem (alt of sopraan). En bovendien zijn alle helden in de barokopera en verwante genres jonge mensen met een hoge stem. De tenor is voor ouderen, ouderlingen, hogepriesters en andere respectabele hoogwaardigheidsbekleders - en de bas toen vaak voor schurken of komische personages. De 'jonge helden' werden gezongen door een castraat of een vrouw, nu door een contratenor of een vrouw.
Het werk bestaat uit 24 nummers, met veel afwisseling: er zijn acht aria’s (air), zeven secco-recitatieven (alleen met begeleiding van basso continuo), twee accompagnatorecitatieven (met een meer essentiële deelname van andere instrumenten), driemaal een solo plus koor, twee koren en één trio.
​
Hieronder links het volledige libretto en ernaast rechts de musicologische beschrijving. Scrol de tekst synchroon met de voortgang van de muziek uit de YouTube uitvoering.
​
Uitvoering: Georg Friedrich HÄNDEL 1685 – 1759, «The Choice of Hercules» HWV 69
Flur Wyn [soprano]
Rachel Kelly [soprano]
Diana Moore [mezzo-soprano]
Nathan Haller [tenor]
Cody Quattlebaum [bass]
FestspielOrchester Göttingen
Laurence Cummings [direction]
Partituur: https://imslp.org/wiki/The_Choice_of_Hercules%2C_HWV_69_(Handel%2C_George_Frideric)
Met dank aan Daan den Hengst, professor emeritus Klassieke talen van de Universiteit van Amsterdam, die speciaal voor Kunstontmoetingen de tekst van Xenophon uit het Grieks vertaalde.
Ignace Bossuyt
15. Air uit The Choice of Hercules, Haendel